Năm 2019, Công ty Cổ phần nhôm Việt Pháp - Nhà máy nhôm Việt Pháp và giám đốc công ty đã bị khởi tố với lý do sử dụng bất hợp pháp nhãn hiệu “Nhôm Việt Pháp SHAL”, được Công ty nhôm Việt Pháp SHAL bảo hộ và sử dụng trên các sản phẩm thanh nhôm định hình do công ty này sản xuất. Mặc dù có tên tương tự song hai công ty hoàn toàn không liên quan gì đến nhau. Đầu năm 2020, Tòa án Nhân dân tỉnh Phú Thọ đã ra phán quyết nhà máy nhôm Việt Pháp phải nộp phạt 2 tỷ đồng, phải bồi thường thiệt hại về vật chất với số tiền tương ứng là 500 triệu đồng và tinh thần gần 15 triệu đồng cho Công ty nhôm Việt Pháp SHAL. Giám đốc của công ty nhôm Việt Pháp đã bị phạt 500 triệu đồng và bị cấm đảm nhiệm chức vụ này trong khoảng 18 tháng.

 

Đây là doanh nghiệp đầu tiên bị xử lý hình sự do xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ ở Việt Nam. Nhiều chuyên gia trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ cho rằng đây là một điểm sáng về lập pháp của Việt Nam. “Lần đầu tiên Việt Nam chấp nhận cho vận hành một chế định pháp lý hoàn toàn mới mẻ là chế định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại mà đã được Quốc hội biểu quyết thông qua bằng Bộ luật hình sự số 100/2015/QH13 được sửa đổi, bổ sung một số điều theo Luật số 12/2017/QH14”, luật sư Lê Quang Vinh ở Công ty Sở hữu trí tuệ Bross và Cộng sự, nhận xét trong một bài viết trên Lexology. “Việc mở rộng khả năng truy cứu trách nhiệm hình sự với pháp nhân thương mại có thể được xem là một nỗ lực đáng kể của Việt Nam nhằm trừng trị thích đáng tội phạm xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ”.

 

Rất nhiều “lần đầu tiên” như vậy đã diễn ra trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, gắn liền với hành trình phát triển kinh tế tư nhân của Việt Nam. Từ những bằng sáng chế, giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu đầu tiên được cấp vào những năm 80, số lượng hồ sơ nộp vào Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ KH&CN) cứ tăng dần, kéo theo sự gia nhập thị trường của các doanh nghiệp trong và ngoài nước. Đến cuối những năm 90, đầu những năm 2000, hàng loạt doanh nghiệp nội địa, trong đó không hiếm các tên tuổi lớn, đã trở thành chủ sở hữu của hàng chục nhãn hiệu và kiểu dáng công nghiệp như Tổng Công ty Thuốc lá Việt Nam có 143 nhãn hiệu, Công ty Sữa Việt Nam Vinamilk có 23 nhãn hiệu…

 

Những chuyển động của một nền kinh tế đang lên và một thị trường tiềm năng như Việt Nam đã thu hút rất nhiều doanh nghiệp nước ngoài đầu tư dài hạn vào Việt Nam. Tất nhiên, trước khi vào Việt Nam, một trong những việc đầu tiên mà họ nghĩ đến là bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Chẳng hạn trong giai đoạn 1993-2003, tập đoàn Unilever (Hà Lan) đã đăng ký bảo hộ gần 700 nhãn hiệu tại Việt Nam. “Quá trình cải cách các quy định đã dần khiến các doanh nghiệp nước ngoài tin tưởng hơn vào hệ thống [sở hữu trí tuệ] của Việt Nam”, theo công bố của tác giả Ha Thanh Nguyen và cộng sự trên Geoforum.

Những bài toán mới

Việc “cởi trói” nền kinh tế qua công cuộc đổi mới cách đây bốn thập kỷ đã giúp Việt Nam đạt được những bước tiến trên. Tuy nhiên, những thách thức mới đặt ra trong bối cảnh hiện nay đang cản bước tăng trưởng của Việt Nam. Sau quãng thời gian “tăng trưởng kinh tế rất nhanh trong hai thập niên qua, nhưng tốc độ tăng trưởng đang sụt giảm dần do sự tăng trưởng dựa chủ yếu vào vốn, lao động giá rẻ, còn phần tăng trưởng dựa vào đổi mới sáng tạo và các đổi mới khác thì rất khiêm tốn, thay đổi thất thường theo thời gian”, TS. Nguyễn Đức Thành ở Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách, trường ĐH Kinh tế (ĐHQGHN), nhận xét trong một bài viết trên Tia Sáng.

 

Sự ra đời của Nghị quyết 68 đã mở ra con đường “chuyển mình” cho Việt Nam. Thông qua hàng loạt giải pháp nhằm gỡ bỏ những vướng mắc trong phát triển kinh tế tư nhân, Nghị quyết đặt ra mục tiêu đến năm 2030, trình độ, năng lực công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số của Việt Nam sẽ thuộc nhóm ba nước đứng đầu ASEAN và nhóm năm nước đứng đầu khu vực châu Á. Trong đó, kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế quốc gia; là lực lượng tiên phong trong phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

 

Tuy nhiên, những nút thắt về sở hữu trí tuệ có thể trở thành rào cản lớn trên hành trình “chuyển mình” này. Một thực tế đáng lo ngại là số lượng các tài sản trí tuệ như sáng chế, nhãn hiệu… được bảo hộ ngày càng gia tăng ở Việt Nam hiện nay tỉ lệ thuận với số vụ xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. “Chúng ta đặt mục tiêu đưa đổi mới sáng tạo và công nghệ trở thành động lực tăng trưởng, thì càng cần một hệ thống tư pháp có năng lực bảo vệ sáng tạo. Không thể khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào R&D, nhãn hiệu, mô hình kinh doanh,... nếu họ không được bảo vệ một cách nhất quán - minh bạch - hiệu quả khi quyền sở hữu bị xâm phạm”, luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm, viết trên Tạp chí điện tử Luật sư Việt Nam.

 

Nạn xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ đã gây thiệt hại lớn cho nền kinh tế Việt Nam. “Tình trạng hàng giả, hàng lậu ở mức báo động ở Việt Nam đã góp phần quan trọng vào nền kinh tế ngầm (nền kinh tế chưa quan sát) có giá trị hàng chục tỷ USD, khiến nhà nước thất thu thuế còn người tiêu dùng thì gánh chịu rủi ro sức khỏe. Các mặt hàng giả xuất hiện ở mọi lĩnh vực từ dệt may, mỹ phẩm, dược phẩm, rượu mạnh, thực phẩm và phần mềm”, theo một báo cáo do Phòng thương mại quốc tế ICC phối hợp với Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam (VCCI) và Trung tâm trọng tài quốc tế Việt Nam (VIAC) công bố vào năm 2019. “Tình trạng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trên internet cũng đang tăng nhanh, tập trung vào web lậu, phát tán, phân phối sản phẩm có quyền tác giả hoặc quyền liên quan không phép, bẻ khóa, phát lậu, livestream”.

 

Trong khi đó, hệ thống sở hữu trí tuệ của Việt Nam vẫn chưa bắt kịp những bài toán mới. “Một thực tế đáng chú ý là số lượng các vụ án từ dân sự đến hình sự về sở hữu trí tuệ, đặc biệt là quyền sở hữu công nghiệp, được đưa ra xử lý tại Việt Nam còn rất hạn chế”, luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm, nhận xét trong một bài viết trên tạp chí Tri thức & Cuộc sống. “Điều này không phản ánh đúng thực trạng về mức độ xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ ngày càng gia tăng trong nền kinh tế hội nhập. Các doanh nghiệp thường e ngại chi phí và thời gian kéo dài khi khởi kiện, dẫn đến việc nhiều hành vi vi phạm không được đưa ra xử lý triệt để”.

Tháo gỡ vướng mắc về sở hữu trí tuệ

Khi sân chơi của doanh nghiệp ngày càng được mở rộng - thông qua những hiệp định thương mại tự do thế hệ mới mà Việt Nam đã tham gia trong những năm gần đây, việc tháo gỡ những nút thắt về sở hữu trí tuệ càng trở thành nhiệm vụ cấp bách. Trong lần sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ gần đây nhất, hàng loạt quy định về xác lập, bảo hộ, khai thác đã được sửa đổi theo hướng tạo thuận lợi hơn cho doanh nghiệp, đồng thời siết chặt vấn đề thực thi quyền sở hữu trí tuệ nhằm hạn chế hành vi xâm phạm. Đơn cử như việc bổ sung quy định về trách nhiệm của doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trung gian, bao gồm nhà cung cấp dịch vụ internet,được kỳ vọng sẽ góp phần ngăn chặn tình trạng xâm phạm quyền tác giả đang tràn lan trên internet.

 

 

Việc thiếu tòa chuyên trách còn dẫn đến những phán quyết gây tranh cãi trong những vụ kiện về sở hữu trí tuệ. Đơn cử như vụ tranh chấp nhãn hiệu giữa Công ty CP Nhựa Bình Minh với Công ty CP Nhựa Bình Minh Việt gần đây, dù hàng loạt bằng chứng cho thấy hành vi xâm phạm của Công ty CP Nhựa Bình Minh Việt, song phán quyết ở cả tòa sơ thẩm và phúc thẩm lại cho rằng hai bên đều có dấu hiệu Bình Minh nhưng logo, nhãn hàng khác nhau nên không gây nhầm lẫn. Kết quả này khiến cả doanh nghiệp lẫn giới chuyên môn gần như “không thể tin nổi vào mắt mình”.

 

Những câu chuyện như trên phản ánh một thực tế “tư pháp hiện nay chưa có đủ nền tảng - kỹ năng - kinh nghiệm để đảm đương vai trò ‘trọng tài công lý’ trong các tranh chấp liên quan đến sáng tạo, thương hiệu và đổi mới”, theo luật sư Trương Anh Tú. “Chúng tôi chia sẻ sâu sắc với các thẩm phán - những người buộc phải giải quyết những vụ án đặc thù mà không có tòa chuyên trách, không có hệ thống án lệ đủ mạnh, không có đội ngũ giám định viên chuyên sâu luôn đồng hành. Hệ quả là mỗi tòa một cách hiểu, mỗi vụ một kết luận, dẫn đến tính dự báo thấp và khiến doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, rơi vào tình trạng ‘ngồi trên lưỡi dao pháp lý’”.

 

Đề xuất thành lập tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ trong dự thảo sửa đổi Luật Tổ chức Tòa án nhân dân hiện nay đang đi đúng hướng theo tinh thần của Nghị quyết 68. “Sự ra đời của tòa án sở hữu trí tuệ hứa hẹn sẽ cách mạng hóa cách thức giải quyết các tranh chấp về sở hữu trí tuệ, mang đến một quy trình pháp lý hiệu quả, chuyên sâu và dễ dự đoán hơn cho cả các chủ thể quyền sở hữu trí tuệ trong và ngoài nước”, luật sư Nguyễn Vũ Quân và các cộng sự ở Kenfox IP & Law Office, nhận xét trong một bài viết trên Lexology.Sở hữu trí tuệ trở thành điểm tựa cho kinh tế tư nhân.

 

Năm 2019, Công ty Cổ phần nhôm Việt Pháp - Nhà máy nhôm Việt Pháp và giám đốc công ty đã bị khởi tố với lý do sử dụng bất hợp pháp nhãn hiệu “Nhôm Việt Pháp SHAL”, được Công ty nhôm Việt Pháp SHAL bảo hộ và sử dụng trên các sản phẩm thanh nhôm định hình do công ty này sản xuất. Mặc dù có tên tương tự song hai công ty hoàn toàn không liên quan gì đến nhau. Đầu năm 2020, Tòa án Nhân dân tỉnh Phú Thọ đã ra phán quyết nhà máy nhôm Việt Pháp phải nộp phạt 2 tỷ đồng, phải bồi thường thiệt hại về vật chất với số tiền tương ứng là 500 triệu đồng và tinh thần gần 15 triệu đồng cho Công ty nhôm Việt Pháp SHAL. Giám đốc của công ty nhôm Việt Pháp đã bị phạt 500 triệu đồng và bị cấm đảm nhiệm chức vụ này trong khoảng 18 tháng.

 

Đây là doanh nghiệp đầu tiên bị xử lý hình sự do xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ ở Việt Nam. Nhiều chuyên gia trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ cho rằng đây là một điểm sáng về lập pháp của Việt Nam. “Lần đầu tiên Việt Nam chấp nhận cho vận hành một chế định pháp lý hoàn toàn mới mẻ là chế định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại mà đã được Quốc hội biểu quyết thông qua bằng Bộ luật hình sự số 100/2015/QH13 được sửa đổi, bổ sung một số điều theo Luật số 12/2017/QH14”, luật sư Lê Quang Vinh ở Công ty Sở hữu trí tuệ Bross và Cộng sự, nhận xét trong một bài viết trên Lexology. “Việc mở rộng khả năng truy cứu trách nhiệm hình sự với pháp nhân thương mại có thể được xem là một nỗ lực đáng kể của Việt Nam nhằm trừng trị thích đáng tội phạm xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ”.

 

Rất nhiều “lần đầu tiên” như vậy đã diễn ra trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, gắn liền với hành trình phát triển kinh tế tư nhân của Việt Nam. Từ những bằng sáng chế, giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu đầu tiên được cấp vào những năm 80, số lượng hồ sơ nộp vào Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ KH&CN) cứ tăng dần, kéo theo sự gia nhập thị trường của các doanh nghiệp trong và ngoài nước. Đến cuối những năm 90, đầu những năm 2000, hàng loạt doanh nghiệp nội địa, trong đó không hiếm các tên tuổi lớn, đã trở thành chủ sở hữu của hàng chục nhãn hiệu và kiểu dáng công nghiệp như Tổng Công ty Thuốc lá Việt Nam có 143 nhãn hiệu, Công ty Sữa Việt Nam Vinamilk có 23 nhãn hiệu…

 

Những chuyển động của một nền kinh tế đang lên và một thị trường tiềm năng như Việt Nam đã thu hút rất nhiều doanh nghiệp nước ngoài đầu tư dài hạn vào Việt Nam. Tất nhiên, trước khi vào Việt Nam, một trong những việc đầu tiên mà họ nghĩ đến là bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Chẳng hạn trong giai đoạn 1993-2003, tập đoàn Unilever (Hà Lan) đã đăng ký bảo hộ gần 700 nhãn hiệu tại Việt Nam. “Quá trình cải cách các quy định đã dần khiến các doanh nghiệp nước ngoài tin tưởng hơn vào hệ thống [sở hữu trí tuệ] của Việt Nam”, theo công bố của tác giả Ha Thanh Nguyen và cộng sự trên Geoforum.

Những bài toán mới

Việc “cởi trói” nền kinh tế qua công cuộc đổi mới cách đây bốn thập kỷ đã giúp Việt Nam đạt được những bước tiến trên. Tuy nhiên, những thách thức mới đặt ra trong bối cảnh hiện nay đang cản bước tăng trưởng của Việt Nam. Sau quãng thời gian “tăng trưởng kinh tế rất nhanh trong hai thập niên qua, nhưng tốc độ tăng trưởng đang sụt giảm dần do sự tăng trưởng dựa chủ yếu vào vốn, lao động giá rẻ, còn phần tăng trưởng dựa vào đổi mới sáng tạo và các đổi mới khác thì rất khiêm tốn, thay đổi thất thường theo thời gian”, TS. Nguyễn Đức Thành ở Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách, trường ĐH Kinh tế (ĐHQGHN), nhận xét trong một bài viết trên Tia Sáng.

 

Sự ra đời của Nghị quyết 68 đã mở ra con đường “chuyển mình” cho Việt Nam. Thông qua hàng loạt giải pháp nhằm gỡ bỏ những vướng mắc trong phát triển kinh tế tư nhân, Nghị quyết đặt ra mục tiêu đến năm 2030, trình độ, năng lực công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số của Việt Nam sẽ thuộc nhóm ba nước đứng đầu ASEAN và nhóm năm nước đứng đầu khu vực châu Á. Trong đó, kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế quốc gia; là lực lượng tiên phong trong phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

 

Tuy nhiên, những nút thắt về sở hữu trí tuệ có thể trở thành rào cản lớn trên hành trình “chuyển mình” này. Một thực tế đáng lo ngại là số lượng các tài sản trí tuệ như sáng chế, nhãn hiệu… được bảo hộ ngày càng gia tăng ở Việt Nam hiện nay tỉ lệ thuận với số vụ xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. “Chúng ta đặt mục tiêu đưa đổi mới sáng tạo và công nghệ trở thành động lực tăng trưởng, thì càng cần một hệ thống tư pháp có năng lực bảo vệ sáng tạo. Không thể khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào R&D, nhãn hiệu, mô hình kinh doanh,... nếu họ không được bảo vệ một cách nhất quán - minh bạch - hiệu quả khi quyền sở hữu bị xâm phạm”, luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm, viết trên Tạp chí điện tử Luật sư Việt Nam.

 

Nạn xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ đã gây thiệt hại lớn cho nền kinh tế Việt Nam. “Tình trạng hàng giả, hàng lậu ở mức báo động ở Việt Nam đã góp phần quan trọng vào nền kinh tế ngầm (nền kinh tế chưa quan sát) có giá trị hàng chục tỷ USD, khiến nhà nước thất thu thuế còn người tiêu dùng thì gánh chịu rủi ro sức khỏe. Các mặt hàng giả xuất hiện ở mọi lĩnh vực từ dệt may, mỹ phẩm, dược phẩm, rượu mạnh, thực phẩm và phần mềm”, theo một báo cáo do Phòng thương mại quốc tế ICC phối hợp với Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam (VCCI) và Trung tâm trọng tài quốc tế Việt Nam (VIAC) công bố vào năm 2019. “Tình trạng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trên internet cũng đang tăng nhanh, tập trung vào web lậu, phát tán, phân phối sản phẩm có quyền tác giả hoặc quyền liên quan không phép, bẻ khóa, phát lậu, livestream”.

 

Trong khi đó, hệ thống sở hữu trí tuệ của Việt Nam vẫn chưa bắt kịp những bài toán mới. “Một thực tế đáng chú ý là số lượng các vụ án từ dân sự đến hình sự về sở hữu trí tuệ, đặc biệt là quyền sở hữu công nghiệp, được đưa ra xử lý tại Việt Nam còn rất hạn chế”, luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm, nhận xét trong một bài viết trên tạp chí Tri thức & Cuộc sống. “Điều này không phản ánh đúng thực trạng về mức độ xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ ngày càng gia tăng trong nền kinh tế hội nhập. Các doanh nghiệp thường e ngại chi phí và thời gian kéo dài khi khởi kiện, dẫn đến việc nhiều hành vi vi phạm không được đưa ra xử lý triệt để”.

Tháo gỡ vướng mắc về sở hữu trí tuệ

Khi sân chơi của doanh nghiệp ngày càng được mở rộng - thông qua những hiệp định thương mại tự do thế hệ mới mà Việt Nam đã tham gia trong những năm gần đây, việc tháo gỡ những nút thắt về sở hữu trí tuệ càng trở thành nhiệm vụ cấp bách. Trong lần sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ gần đây nhất, hàng loạt quy định về xác lập, bảo hộ, khai thác đã được sửa đổi theo hướng tạo thuận lợi hơn cho doanh nghiệp, đồng thời siết chặt vấn đề thực thi quyền sở hữu trí tuệ nhằm hạn chế hành vi xâm phạm. Đơn cử như việc bổ sung quy định về trách nhiệm của doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trung gian, bao gồm nhà cung cấp dịch vụ internet,được kỳ vọng sẽ góp phần ngăn chặn tình trạng xâm phạm quyền tác giả đang tràn lan trên internet.

 

 

Việc thiếu tòa chuyên trách còn dẫn đến những phán quyết gây tranh cãi trong những vụ kiện về sở hữu trí tuệ. Đơn cử như vụ tranh chấp nhãn hiệu giữa Công ty CP Nhựa Bình Minh với Công ty CP Nhựa Bình Minh Việt gần đây, dù hàng loạt bằng chứng cho thấy hành vi xâm phạm của Công ty CP Nhựa Bình Minh Việt, song phán quyết ở cả tòa sơ thẩm và phúc thẩm lại cho rằng hai bên đều có dấu hiệu Bình Minh nhưng logo, nhãn hàng khác nhau nên không gây nhầm lẫn. Kết quả này khiến cả doanh nghiệp lẫn giới chuyên môn gần như “không thể tin nổi vào mắt mình”.

 

Những câu chuyện như trên phản ánh một thực tế “tư pháp hiện nay chưa có đủ nền tảng - kỹ năng - kinh nghiệm để đảm đương vai trò ‘trọng tài công lý’ trong các tranh chấp liên quan đến sáng tạo, thương hiệu và đổi mới”, theo luật sư Trương Anh Tú. “Chúng tôi chia sẻ sâu sắc với các thẩm phán - những người buộc phải giải quyết những vụ án đặc thù mà không có tòa chuyên trách, không có hệ thống án lệ đủ mạnh, không có đội ngũ giám định viên chuyên sâu luôn đồng hành. Hệ quả là mỗi tòa một cách hiểu, mỗi vụ một kết luận, dẫn đến tính dự báo thấp và khiến doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, rơi vào tình trạng ‘ngồi trên lưỡi dao pháp lý’”.

 

Đề xuất thành lập tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ trong dự thảo sửa đổi Luật Tổ chức Tòa án nhân dân hiện nay đang đi đúng hướng theo tinh thần của Nghị quyết 68. “Sự ra đời của tòa án sở hữu trí tuệ hứa hẹn sẽ cách mạng hóa cách thức giải quyết các tranh chấp về sở hữu trí tuệ, mang đến một quy trình pháp lý hiệu quả, chuyên sâu và dễ dự đoán hơn cho cả các chủ thể quyền sở hữu trí tuệ trong và ngoài nước”, luật sư Nguyễn Vũ Quân và các cộng sự ở Kenfox IP & Law Office, nhận xét trong một bài viết trên Lexology.