Tương tự, Luật mới cũng mở đường cho các cơ chế tài chính “khoán chi theo kết quả cuối cùng” và “phân bổ kinh phí theo hiệu quả đầu ra” cho các nhiệm vụ hoặc chương trình khoa học. Miễn là nhà khoa học đạt được các cột mốc quan trọng đã cam kết, họ sẽ không còn bị giám sát chi li từng bước như trước. Nói cách khác, họ có thể linh hoạt hơn trong việc điều chỉnh cách làm, phân bổ nguồn lực, thêm bớt các thành viên hoặc đối tác nghiên cứu. Các trưởng nhóm nghiên cứu sẽ không phải mất thời gian để giải trình các giấy tờ hành chính “vì sao chúng tôi thay đổi như vậy?” (ước tính có thể lên tới 20-40% quỹ thời gian của nhà nghiên cứu!!) mà có thể dồn năng lượng vào hoạt động chuyên môn.

 

Ở cấp độ quốc gia, cách phân bổ ngân sách theo hình thức “khoán chi” cũng sẽ tạo ra một số thay đổi đáng kể trong cách thức vận hành bộ máy khoa học. Thay vì lên kế hoạch tài trợ cố định rồi giải ngân nhỏ giọt, các chương trình khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo giờ có thể được giao một khoản kinh phí lớn để chi tiêu linh hoạt và chủ động mở các đợt gọi đề tài nghiên cứu thường xuyên hơn, thậm chí là mỗi năm vài lần.

 

Trước đây, việc đề xuất nghiên cứu rất phức tạp và mất nhiều thời gian. Chẳng hạn, các đề tài thường phải được đề xuất từ năm 2024–2025 để tổng hợp thành danh sách gửi Bộ Tài chính, rồi trình Quốc hội phê duyệt ngân sách khoa học cho năm 2026. Hệ quả là khi kinh phí xuống tới tay nhà nghiên cứu, nhiều hướng nghiên cứu có thể đã lỗi thời. Bà Nguyễn Thị Ngọc Diệp cho rằng cách phân bổ ngân sách mới sẽ giúp hệ thống tài trợ cho khoa học hiệu quả hơn và rút ngắn thời gian bắt kịp thực tiễn.

 

Nó cũng sẽ góp phần giải quyết vấn đề bế tắc mà Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Mạnh Hùng đã từng đề cập tại Hội nghị sơ kết công tác sáu tháng đầu năm và triển khai nhiệm vụ sáu tháng cuối năm 2025 của Bộ KH&CN tuần trước. Theo Bộ trưởng, trong khoản ngân sách bổ sung trị giá 25.000 tỷ đồng để chi cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong năm nay thì “đa số các dự án của các bộ, ngành và địa phương gửi về có 80% là để xây nhà, mua máy móc, chỉ 20% là đề xuất làm nghiên cứu”. Rõ ràng, để chuyển hướng dòng vốn mạnh mẽ hơn vào hoạt động nghiên cứu thì việc thiết lập lại các tiêu chuẩn về xây dựng, phê duyệt và cấp kinh phí, đồng thời trao quyền tự chủ tài chính và chuyên môn cho các đơn vị nghiên cứu, kèm theo cơ chế giám sát minh bạch, được xem là giải pháp quan trọng.

 

Một nút thắt khác mà Luật mới tháo gỡ là vấn đề chuyển giao quyền sở hữu các kết quả nghiên cứu do ngân sách nhà nước tài trợ. Trước đây, quyền này thuộc về cơ quan quản lý ngân sách (ví dụ: Bộ KH&CN), còn nay sẽ tự động thuộc về đơn vị thực hiện nghiên cứu, như các trường đại học. Vì kết quả nghiên cứu sẽ không còn bị xếp vào danh mục ‘tài sản công’, các trường giờ đây được toàn quyền sở hữu, sử dụng và định giá mà không bị ràng buộc bởi các quy định khắt khe về ‘bảo toàn vốn nhà nước’. Nhờ đó, họ có thể tự quyết định cách khai thác kết quả của mình mà không bị can thiệp từ bên ngoài.

 

Các nhà nghiên cứu theo đó cũng sẽ được hưởng tối thiểu 30% thu nhập và cổ phần khi trường đại học thương mại hóa kết quả nghiên cứu của họ, đồng thời được miễn hoặc giảm thuế thu nhập cá nhân với khoản thu nhập này. Thậm chí, Luật mới còn cho phép họ đứng ra làm chủ, tham gia điều hành (ở các vị trí CEO, CTO, COO, v.v.) hoặc làm việc định kỳ tại doanh nghiệp do trường đại học thành lập hoặc góp vốn - điều mà các luật trước từng cấm đoán vì lo ngại xung đột lợi ích.

 

Như đã phân tích trong bài viết ‘Đánh thức những IP ngủ yên’ đăng trên Khoa học & Phát triển hồi đầu tháng sáu, những thay đổi trong tư duy chính sách lần này phản ánh nỗ lực thực sự của Việt Nam trong việc đứng về phía nhà nghiên cứu: từ chỗ xem họ là người làm thuê trong hệ thống, sang nhìn nhận họ như những chủ thể sáng tạo cần được cân bằng lợi ích và khuyến khích phát triển bằng những chính sách rõ ràng.

Kỳ vọng hành động cụ thể

Tại buổi hội thảo đối thoại chính sách, TS. Nguyễn Tú Anh, Đại học VinUni, lưu ý rằng Luật mới chỉ đưa ra khung quy định chung, để đi vào thực tế vẫn cần các văn bản dưới luật như nghị định, thông tư hướng dẫn. Tuy nhiên, để những hướng dẫn này thực sự hiệu quả, điều quan trọng là phải làm rõ các quy trình. Chẳng hạn, các khái niệm như “chấp nhận rủi ro” hay “miễn trừ trách nhiệm” tuy là quan điểm tiến bộ, nhưng nếu không được quy định tường minh thì dễ trở thành một cái bẫy. Theo quan điểm của ông, trong thực tế “người làm nghiên cứu thật thì nhiều nhưng kẻ gian cũng không ít”, nên một quy định rõ ràng để bảo vệ người làm đúng và ngăn chặn kẽ hở cho kẻ xấu lợi dụng là điều cực kỳ quan trọng.

 

Trong khi đó, ông Nguyễn Trung Dũng, Giám đốc điều hành BK Holdings - một trong những doanh nghiệp đầu tiên ở Việt Nam thuộc sở hữu của trường đại học - bày tỏ sự phấn khởi vì các quy định mới đã tháo gỡ những rào cản hành chính mà họ phải ‘vượt rào’ trong suốt 17 năm qua để duy trì và chứng minh tính hiệu quả của mô hình doanh nghiệp này. “Giảng viên làm CEO, hay dùng tài sản công để góp vốn cho startup - đó là điều BK Holdings từng làm, nhưng từng là chuyện không tưởng với nhiều đơn vị khác trong bối cảnh luật cũ. Giờ đây mọi chuyện đã dễ dàng hơn”, ông Dũng nhận xét.

 

Tuy nhiên, điều mà BK Holdings hướng tới xa hơn trong mô hình thương mại hóa là sự hậu thuẫn của Nhà nước về vốn mạo hiểm. Dẫn kinh nghiệm của Đại học Thanh Hoa (Trung Quốc) - nơi ngay từ khi hình thành công ty Tsinghua Holdings để quản lý tài sản nội bộ và chuyển giao công nghệ từ trường ra doanh nghiệp - đã được tiếp cận nguồn vốn lên tới 400 triệu USD để đầu tư cho các dự án nghiên cứu và các spin-off tài năng, ông Nghiêm Trung Dũng cho rằng Việt Nam cũng cần đẩy mạnh các cơ chế tài chính chấp nhận rủi ro tương tự.

 

Thực tế, sau nhiều năm vận động, cơ chế chấp nhận rủi ro này lần đầu tiên đã được đưa vào Luật hồi tháng Sáu, trong điều khoản về Quỹ đầu tư mạo hiểm quốc gia và các quỹ đầu tư mạo hiểm cấp địa phương. Tuy nhiên, để các quỹ này thực sự vận hành được, Chính phủ cần làm rõ các quy định chi tiết cho hợp với logic thực tiễn. Logic ở đây là: nếu khu vực công đã quyết định hỗ trợ hoặc ươm tạo startup, đặc biệt là những doanh nghiệp khởi nghiệp dựa trên nền tảng khoa học-công nghệ, thì cũng nên sẵn sàng rót ‘vốn mồi’ để đồng hành ở những giai đoạn khó khăn, rủi ro nhất của chúng.

 

Dự kiến, Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo sẽ chính thức có hiệu lực từ tháng 10 năm nay. Hiện các văn bản hướng dẫn dưới luật đang được Bộ KH&CN gấp rút hoàn thiện.