Spin-off, spin-out (sau đây tạm dùng là Doanh nghiệp khởi nguồn) bởi thế, là một mô hình doanh nghiệp đặc biệt, chỉ dành riêng cho các nhà khoa học đang làm việc ở các cơ sở nghiên cứu, trường đại học để có thể đưa các sản phẩm từ phòng thí nghiệm vào cuộc sống. Kinh nghiệm thế giới cho thấy, doanh nghiệp khởi nguồn thỏa mãn được những yêu cầu rất khó thực hiện của cơ chế quản lý khoa học công nghệ. Đó là muốn đưa kết quả khoa học vào ứng dụng thì phải sử dụng ưu điểm của cách quản lý doanh nghiệp, lấy lợi ích kinh doanh làm mục tiêu. Nhưng nếu chỉ lấy mục đích kinh doanh làm mục tiêu thì phát triển khoa học trở thành thứ yếu và có thể mất hẳn, đặc biệt là mất về nhân lực chất xám cao. Doanh nghiệp khởi nguồn (Spin-off ) là hình thức để nhà khoa học, đặc biệt là trong các cơ sở nghiên cứu công lập (Trường Đại học, Viện nghiên cứu) tự chủ, tự chịu trách nhiệm đến cùng với kết quả của mình trong khi nghiên cứu cũng như khi triển khai trong khuôn khổ doanh nghiệp. Muốn cho doanh nghiệp có kết quả thì lại phải gắn liền một cách hữu cơ với phòng thí nghiệm của trường, viện, vẫn phải tiếp tục nỗ lực hơn trong nghiên cứu khoa học. Như vậy, khác với các hình thức khác như vườn ươm các doanh nghiệp khởi nghiệp (Start-up), Doanh nghiệp khởi nguồn (Spin-off )và Cơ sở nghiên cứu luôn luôn gắn liền với nhau, tận dụng được cả cơ chế của tổ chức khoa học lẫn cơ chế quản lý doanh nghiệp để đưa kết quả nghiên cứu phục vụ xã hội một cách tiết kiệm và tối ưu.

 

Trở lại câu chuyện của NanoPlus, người đọc có thể thấy sự thành công của doanh nghiệp này dựa trên nền tảng tin tưởng có đi có lại giữa nhà nước và nhà khoa học. Tuy vậy, niềm tin đó không phải là mù quáng. Để nhà nước có thể tin nhà khoa học, bản thân nhà khoa học cũng phải thể hiện được trách nhiệm với kết quả nghiên cứu của mình. Như đã nói ở trên, hạt nhân của doanh nghiệp khởi nghiệp phải là một công nghệ mới được phát triển hoặc làm chủ được bởi nhà nghiên cứu của phòng thí nghiệm, tiến hành trong một chương trình nghiên cứu do phòng thí nghiệm đó chủ trì. Kêt quả này phải được chính thức công nhận bởi một cơ quan thích hợp. Bản thân nhà nghiên cứu sẵn sàng góp vốn, kêu gọi được vốn bằng nhiều nguồn (từ đề tài của nhà nước, hợp đồng với doanh nghiệp, quỹ mạo hiểm…) để thành lập spin-off và phải đồng ý chịu trách nhiệm tiếp tục lãnh đạo việc tiếp tục phát triển công nghệ đến được với thị trường. Trong đó, kể cả cơ quan chủ quản cũng có thể tham gia đầu tư và cho phép công ty được phép sử dụng cơ sở vật chất, thuê nhân công của trường với chi phí khiêm tốn (thường là bằng chi phí khấu hao).

 

Khác với startup, bao gồm cả các startup được ươm tạo trong trường đại học, có thể có người đứng đầu là bất kỳ ai và xuất phát từ nghiên cứu và công nghệ ở bất kỳ đâu, doanh nghiệp khởi nguồn có một mối quan hệ hữu cơ với các cơ sở nghiên cứu. Người có vai trò lãnh đạo trong các spin-off nhất thiết phải là nhà khoa học, có thành tựu sáng tạo trong quá trình làm việc tại cơ sở nghiên cứu. Thành viên của spin-off sẽ vừa giữ vai trò quan trọng trong công ty và vẫn hưởng biên chế của trường, viện (ít nhất ở giai đoạn đầu). Sứ mệnh và mục tiêu của các spin-off cũng khác biệt, startup thường đặt mục đích lợi ích kinh tế lên hàng đầu trong khi spin off là cánh tay nối dài của khoa học phục vụ xã hội, bằng cách sử dụng ưu điểm của cơ chế điều hành của doanh nghiệp. Khi đã đưa được thành tựu khoa học công nghệ ra xã hôi và có lợi ích kinh tế, đồng thời đã đào tạo được người tiếp nhận điều hành thì chuyển giao toàn bộ doanh nghiệp cho thị trường (bán, cho thuê, đưa lên sàn giao dịch...) Nhà khoa học tiếp tục nhiệm vụ khoa học mới. doanh nghiệp chuyển ra khỏi khuôn viên nghiên cứu. Doanh nghiệp khởi nguồn (Spin-off) không biến nhà khoa học thành doanh nhân; chỉ tạo điều kiện để nhà khoa học và cơ sở nghiên cứu có điều kiện tự chủ, tự chịu trách nhiệm của mình phục vụ xã hội một cách hiệu quả nhất. Thực tế là người bạn của tôi Alfred F. đã rời khỏi NanoPlus sau khi công ty đã thành công. Một người bạn khác của chúng tôi, cũng từ Đại học Wuerzburg, Trần Gia Phước (đã qua đời năm 2023) đã thành lập một loạt công ty công nghệ thông tin, trong đó có tập đoàn Infosim (cung cấp các giải pháp hàng đầu trong Dịch vụ hoàn tất và Đảm bảo đơn hàng tại Đức), đã rời khỏi vị trí lãnh đạo tại các spin-off của mình sau khi nó lớn mạnh.

Nhìn lại Việt Nam

Đã từ lâu, trên thế giới, người ta đã định nghĩa rất đơn giản rằng “nghiên cứu là biến từ tiền thành kiến thức” (research is the transformation of money into knowledge) còn “đổi mới sáng tạo là biến kiến thức thành tiền” (innovation is the transformation of knowledge into money). Cho đến nay nước ta chỉ mới thực hiên được phần thứ nhất, còn phần thứ hai chủ yếu phụ thuộc vào sự vận hành của thị trường

 

Xem trên sơ đồ mô tả vị trí của doanh nghiệp khởi nguồn (Hình 1) trong hệ thống KH&CN và thị trường kinh tế xã hội, thấy rõ ràng là nước ta hiện thiếu khâu nối giữa nghiên cứu phát triển với khu vực sản xuất kinh doanh, và đó cũng là vị trí của doanh nghiệp Khởi nguồn. Cho nên nhiều kết quả nghiên cứu ứng dụng, kể cả có tiềm năng thị trường luôn bị xếp vào ngăn kéo là hiển nhiên.

 

Cho đến hiện nay, theo quan sát của tôi, các lãnh đạo ở viện nghiên cứu lớn của Việt Nam dù hiểu vai trò của spin-off nhưng thường e ngại khi nói đến việc thành lập các doanh nghiệp này. Lý do rất chính đáng: Không có cơ chế chính sách và mô hình cụ thể cho doanh nghiệp khởi nguồn thì không dám thực hiện.

 

Tình hình hiện nay đang có những chuyển biến rất đáng khích lệ. Đã có những thảo luận, đề xuất rất tích cực, một trong những đề xuất đó là đang cân nhắc “quy định cá nhân hoạt động nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ trong tổ chức KH&CN công lập được tham gia thành lập, điều hành doanh nghiệp để thương mại hóa kết quả nghiên cứu do tổ chức KH&CN mà mình là thành viên tạo ra.” Mong rằng đây có thể là cơ hội để quy chế về Spin-Off sớm được ban hành, để cởi trói cho nghiên cứu và đổi mới sáng tạo.