Nói đến Trần Nhân Tông, trước hết là nói đến người anh hùng cứu nước. Ngay sau khi Nhân Tông lên ngôi, vua nhà Nguyên sai Lã bộ thượng thư Sài Trung sang sứ Đại Việt. Vua Nhân Tông sai đại thần ra tiếp, Sài Trung không thèm đáp lễ. Vua lại mời dự ngự yến, Trung không thèm đến. Năm Nhâm Ngọ (1282), vua Nguyên lại sai sứ sang dụ vua Đại Việt sang chầu, vua không sang mà cho chú là Trần Dĩ Ái sang chầu thay mình. Vua Nguyên liền lập Trần Dĩ Ái làm An nam quốc vương, cho 1 nghìn quân hộ tống về nước. Được tin, vua Trần Nhân Tông liền cho quân phục đánh. Biết không thu phục được vua Trần, vua Nguyên bèn phát động cuộc chiến tranh xâm lược Đại Việt lần thứ 2 vào năm 1285 nhưng chúng đã thất bại thảm hại.
          Không từ bỏ dã tâm xâm lược, năm 1287, Nhà Nguyên lại đem quân xâm lược Đại Việt lần thứ 3 và cũng thất bại thảm hại.
          Trong 2 lần kháng chiến này, Nhân Tông đã trở thành ngọn cờ “cố kết nhân tâm”, lãnh đạo quân dân vượt qua bao khó khăn gian khổ đưa cuộc kháng chiến đến thắng lợi huy hoàng. Ông đã tỏ rõ: Ông vừa là chiến lược gia tài giỏi, vừa là tướng cầm quân dũng cảm ngoài chiến trường. Vào lúc đầu cuộc kháng chiến năm 1285, khi quân ta còn ở thế không cân sức so với lực lượng giặc, Trần Nhân Tông đã viết lên đuôi chiến thuyền 2 câu thơ đầy khí phách, đầy niềm tin vào sức mạnh chiến thắng của quân dân ta:
                             “ Cối kê cựu sự quân tu ký,
                             Hoan Diễn do tồn thập vạn binh”
          Hai câu thơ này cùng với bài thơ: Tụng gia hoàn kinh sự”
                             Đoạt giáo Chương Dương độ,
                             Cầm Hồ Hàm tử quan”
đã đi vào lịch sử như một ký ức bất diệt chiến công bình Nguyên năm 1285 mà trong đó Nhân Tông là vị chủ soái.
           Trong lịch sử tư tưởng Việt Nam, Trần Nhân Tông có một vị trí quan trọng. Ông là một triết gia lớn, đứng đầu một triết phái, đó là phái Thiền Trúc Lâm Yên Tử. Với phái thiền Trúc Lâm đời nhà Trần, phật giáo Việt Nam đã phát triển rực rỡ và thể hiện được đầy đủ bản lĩnh trí tuệ Việt Nam, để lại một dấu ấn đặc sắc trong lịch sử tư tưởng nước nhà.
          Trong cuộc đời mình, Nhân Tông làm vua 14 năm, nhường ngôi 5 năm, đi tu 8 năm. Ngay trong thời gian làm vua, ông đã chú tâm nghiên cứu triết học Thiền Tông, nắm được chỗ tinh yếu nhất của đạo Thiền.
          Xét trên bình diện triết học, Nhân Tông cũng như các nhà Thiền học khác của phái Trúc Lâm Yên Tử đã suy nghĩ và kiến giải hầu hết các vấn đề triết học mà Phật giáo đặt ra, như vấn đề “tâm”, “phật”, “vô”, “hữu”, “sống”, “chết”.
          Nét đặc trưng nổi bật của tư tưởng triết học Trần Nhân Tông là tinh thần thực tiễn, chiến đấu, táo bạo. Sách Tam tổ thực lục viết: Một học trò hỏi Điều Ngự Nhân Tông: “Như thế nào là là Phật?", Nhân Tông đáp: “Như cám ở dưới cối”; hoặc một lần học trò hỏi Nhân Tông: “Lúc giết người không để mắt là như thế nào?", Nhân Tông đáp: “Khắp toàn thân là can đảm…”. Lại hỏi: “Người đại tu hành có rơi vào nhân quả không?". Đáp “ Miệng giống như chậu máu nhổ vào mặt Phật, răng như cây kiếm đâm vào rừng Thiền. Một sớm chết vào ngục A Tỳ, cười ngất Nam mô Quan Thế âm…”.
          Nhân Tông cũng như các vua Trần khác có một đặc điểm là làm vua ít năm thì “thoái vị”, nhường ngôi rồi vào núi tu hành. Hành vi ấy khiến người đời nghĩ rằng vua Trần là người thích nhân thân, lánh đời, tiêu cực. Thực ra toàn bộ hành trạng của Trần Nhân Tông cho thấy cuộc đời ông là cuộc đời luôn luôn hành động và chiến đấu.
          Sự lo lắng tới công việc quốc gia của Trần Nhân Tông còn được phản ánh qua câu truyện sau. Khi đã nhường ngôi cho con là Trần Anh Tông (1275 -1320), Nhân Tông lui về nghiền ngẫm kinh điển nhà Phật. Một lần Nhân Tông từ Thiên trường về Kinh sư, gặp lúc Anh Tông uống rượu say, ngủ, đánh thức không tỉnh. Nhân Tông giận lắm, trở về ngay Thiên Trường, xuống chiếu đòi các quan hôm sau phảỉ về phủ Thiên Trường họp để điểm mục. Anh Tông tỉnh rượu nghe nói sợ quá, vội vàng đi thuyền nhẹ xuống Thiên Trường tạ tội. Nhân Tông mắng Anh Tông rằng: “Trẫm còn có các con khác có thể nối ngôi được. Trẫm còn sống mà ngươi dám thế, huống chi sau này…”
          Anh hùng cứu nước, triết nhân và thi sỹ, ba phẩm chất ấy kết hợp hài hòa trong con người Nhân Tông. Về phương diện thi sỹ, ông có một tâm hồn trong trẻo, phóng khoáng, cái nhìn tinh tế, thanh nhã, nhất là với cảnh vật, thiên nhiên:
                             “Thôn hậu, thôn tiền, đạm tự yên,
                             Bán vô, bán hữu, tịch dương biên,
                             Mục đồng nghịch lý ngưu qui tận,
                             Bạch lộ song song phi hạ điền”
          Nghĩa là:     “ Trước xóm, sau thôn tựa khói khói hồng,
                             Bóng chiều man mác có dường không,
                             Theo lời kèn mục trâu về hết,
                             Cò trắng từng đội liệng xuống đồng”.
                                                      ( Thiên Trường vãn vọng”
                                    ‘Bán song đăng ảnh mãn sàng thư,
                                    Lộ trích thu đình dạ khí hư
                             Thủy khởi châm thanh vô mịch xứ
                             Mộc tê hoa thượng nguyệt lai sơ”.
          Nghĩa là:   “Bên song đèn rạng sách đầy giường,
                             Khí lạnh đêm thu đọng giọt sương,
                             Thức dậy tiếng chày đà lạnh ngắt,
                             Trên chùm hoa mộc, nguyệt lồng sương”
                                                                    ( Trăng)
Thơ Trần Nhân Tông ngoài vẻ đẹp của một âm điệu hồn hậu còn bao hàm một ý Thiền, gợi mở thế giới tinh thần thanh khiết, thanh lọc tâm hồn ta. Trong lịch sử văn học Việt Nam, thơ Trần Nhân Tông để lại một tiếng ngân trong đến thẳm sâu.
          Thái Bình là mảnh đất mở nghiệp của nhà Trần và cũng là mảnh đất yên nghỉ ngàn đời của Trần Nhân Tông. Trên mảnh đất này ông đã từng gắn bó với nó trong bao nhiêu sự kiện lịch sử. Trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông lần thứ hai, Trần Nhân Tông đã đem quân về Hưng Nhân, đỗ thuyền ở bến Lưu Gia, có Trần Quang Khải hộ giá. Trong bài thơ Lưu Gia của mình, Thượng tướng Trần Quang Khải hồi tưởng:
                   “Lưu Gia hộ khẩu thụ tham thiên,
                   Hỗ tụng đông thành tích bạc thuyền,
                   (Bến đò Lưu Gia cây cao ngất trờ,
                   Xua phò giá sang đông, từng đỗ thuyền nơi đây)
Trần Nhân Tông qua đời tại am Ngọa Vân, núi Yên Tử, Đông Triều.
Pháp Loa vâng theo di chúc của Ngài, đem hỏa táng, lấy được hơn 100 viên xá lỵ mang về triều. Vua Anh Tông, là con Ngài đem một phần xá lỵ táng vào lăng Quy Đức, phủ Long Hưng (năm 1310) còn một phần để trấn ở tháp vàng trên núi Yên Tử và sửa sang lại ngôi chùa ở núi, đặt tượng vàng đức Điệu Ngự để thờ.

                                                      Theo Tạ Ngọc Liễn